Prof. Nasho Jorgaqi
Një nga miqtë më të afërt e më të besueshëm të Mitrush Kutelit ka qenë edhe shkrimtari e gazetari Mustafa Gërblleshi. Miqësinë e tyre e lidhte jo vetëm letërsia, interesat e përbashkëta letrare e kulturore, kujtimet e viteve 1943-‘44 si intelektualë aktivë të kohës, por dhe burgimi i të dyve pas Çlirimit dhe mbetja në hije si shkrimtarë për një kohë të gjatë. Ndonëse kishin diferencë në moshë dhe në formim, ndonëse bënin punë të ndryshme, Mitrushi përkthyes dhe Mustafai bojaxhi, prapë ata ishin miq të ngushtë. Mustafai e konsideronte mësues dhe e quante Mjeshtër Mitrushin, kurse Mitrushi e çmonte shumë miqësinë e tij të sinqertë e të devotshme, po dhe vlerat si shkrimtar e gazetar, që dikur kish bërë emër, sidomos me romanin “Gremina e dashurisë”. Në miqësinë e tyre hynte dhe Merushja, e shoqja e Mustafait, një grua e mençur, e bukur, e apasionuar pas veprave të Mitrushit. Për të dy palët kjo miqësi në kohët e tyre të vështira ishte një fat. Miq të tillë të dashur, të besës e të gjindshëm, Mitrushi s’kish si t’i gjente kollaj. Ata, me sa mbaj mend, takoheshin shpesh e shkëmbenin vizita. I kisha parë dhe në shtëpinë e S. Spasses, ku mblidheshin intelektualë të brezit të tyre. Isha gjendur dhe unë jo njëherë në rrethin e tyre miqësor, ku flitej e diskutohej për letërsinë, shkëmbeheshin opinione, tregoheshin ngjarje dhe evokoheshin kujtime. Mitrushi në këto raste gjallërohej, sikur shkarkohej nga hallet e punës së mbyllur dhe thuajse bëhej tjetër njeri. Bëhej më i çelur e më i komunikueshëm, fliste e rrëfente aq këndshëm, sa kishe qejf ta dëgjoje. Nga ana tjetër, Mustafai me fjalën e shtruar dhe humorin tiranas, dhe Merushja, me gazin dhe hiret e gruas së bukur, e bënin ngaherë kuvendin të dëshiruar për Mitrushin. Këto takime për të ishin relaks e përtëritje pas ditësh e netësh të tëra i tërhequr në vetminë e punës dhe larg kontakteve të shpeshta me njerëzit. Tashti që i kujtoj të gjitha këto, them se komunikimi i Mitrushit me çiftin Gërblleshi ishte nga komunikimet e rralla, që i jepte mundësi të shprehej lirisht e njerëzisht dhe të merrte kënaqësinë që japin miqtë e vërtetë. E, megjithatë, nuk ma kish marrë mendja se komunikimi i Mitrushit me ta kish gjetur shprehjen e vet dhe në letra. Prandaj do të ishte një kënaqësi dhe befasi e madhe për mua kur, në fillim të viteve ‘90, disa muaj pasi kish vdekur miku im Mustafai, duke biseduar një ditë me Merushen, ajo më tregoi se kishte disa letra të Mitrushit, dërguar Mustafait dhe asaj nga Pogradeci kur shkonte për pushime verore. Ajo pati mirësinë të m’i japë në mirëbesim, t’i lexoj e t’i fotokopjoj si mik dhe studiues i Mitrushit. “Ti ke bërë shumë për Mitrushin, – më tha. – Kur askush nuk guxonte të shkruante për vlerat e tij, ti shkrove një studim, pastaj i botove vëllimin me tregime e më pas ia përmblodhe veprat në pesë vëllime”. Më prekën këto fjalë. Ndoshta sepse ky ishte i vetmi shpërblim moral, që merrja për gjithë sa kisha bërë deri në një kohë, kur pas ndrrimit të regjimit, kishin dalë plot mbrojtës të tij. Por për mua tani ishin të rëndësishme letrat që kisha në dorë, ato dëshmi të rralla autentike, që hidhnin dritë në jetën e tij, qoftë dhe në një segment të vogël kohor. Qenë katër letra të gjata, me nga 20-30 faqe secila, të shkruara brenda muajit gusht të vitit 1961, me kaligrafinë e tij të bukur e të qartë, në letër me format të madh. Sigurisht që i lexova me një frymë, për t’i rilexuar edhe herë të tjera kohë pas kohe.
Më shumë se letra, ato janë rrëfime drejtuar dy miqve të ngushtë, krejt të hapura, çuditërisht pa kurrfarë autoçensure, aq sa nuk di të them nëse ato i kish dërguar dorazi apo me postë. Kështu të lira e shumë të sinqerta, me një intimitet prekës, letrat janë shkruar me një stil bisedor, ku ndjehet ritmi dhe ngjyrat e fjalës kuteliane. Letrat i bën akoma më tërheqëse dhe humori, që valëzon nga qesëndia e ironia e deri te sarkazma therëse. Ai tregon për ditët e netët që kalon në Pogradec, për gjendjen shpirtërore, flet për njerëz e ngjarje, kujton histori të kaluara, ankohet për shëndetin, bën shakara. Por letrat marrin vlera të veçanta kur jep mendime për letërsinë apo për shkrimtarë të veçantë, kur mediton e filozofon, kur vizaton portrete e peizazhe. Në to nuk mungojnë dhe momentet e zemërimit e të revoltës, e kritikave të hidhura për njerëz e probleme konkrete. Ai nuk tregohet indiferent dhe për ngjarjet letrare të ditës, siç ishte, për shembull, debati për poezinë që u zhvillua në mes ithtarëve të traditës dhe atyre të modernes, ku Mitrushi merr anën e të dytëve. Ai vihet në mbrojtje të I. Kadaresë, duke iu kundërvënë e kritikuar një poet tradicional për “tonin e rëndë e didaktik prej prokurori” dhe shkruan se “nuk them se Kadareja s’ka të meta, por ka shumë anë të mira, ka poezi, kurse disa “poetë” tradicionalistë janë negacioni i poezisë”. Po kështu, duke qëndruar në anën e të rinjve, çmon lart artikujt me kritika të forta të D. Agollit. Nga ana tjetër, Mitrushi nuk i kursen kritikat për ndonjë koleg të tij përkthyes, sidomos për dobësi profesionale. Nëpër letra nuk mund të qëndronte jashtë dhe Lasgushi, si personazhi më i spikatur i vendlindjes në ato ditë vere. Kështu, tregon për një episod pikant nga jeta e poetit, ngritur mbi një keqkuptim. E ka fjalën për një punëtor të ri, që pret tulla, “amator të madh të vjershave të Lasgushit”. “I ditka përmendësh, – shkruan Mitrushi. – Një ditë ndalet në një çezmë, afër furrës, lë poshtë kazmën dhe pret t’i vijë radha të pijë ujë, po çezmën e ka zënë një thinjak, që lan një bastun. E lan dhe e shpëlan një herë, pesë, dhjetë, pesëmbëdhjetë … Djaloshi duron sa duron, pastaj mërzitet …I thotë: “O plak, mjaft e lave atë bastun. Më ler të pi ca ujë”. Plakut i kërcen delli i ballit për fyerjen e madhe (i kish thënë “plak”) dhe ngreh bastunin ta godasë. Ky bastunin, ay tjetri rrëmben kazmën. Ment u kacafytnë. Ndërhyn një shok i djaloshit …, e zë për krahu, e heq mënjanë dhe i thotë duke qeshur: -”A e di cili është ay që po lan bastunin?” – “Jo”. – “Është Lasgushi yt”. Djaloshi u shushat, zgurdullon sytë. – “Ky qenka?” “Ky”. Mori kazmën e iku, s’piu fare ujë, s’ktheu as kokën të shikojë “plakun”, që po vazhdonte të lante e shpëlante bastunin për inat gjer ta bënte të mbinte si ay shkopi i s’di cilit profet. Që atë ditë s’këndon e s’reciton ndonjë vjershë të Lasgushit. A e sheh se ç’gjëra ndodhin në bahçen e madhe të Allahut?”
Nuk gaboj po të them se këto letra të Mitrushit, krahas vlerës dokumentare, mbajnë dhe vlera artistike, që i bëjnë të jenë nga faqet e bukura të letërsisë epistolare shqipe. Prej tyre përzgjodhëm dhe shkëputëm disa fragmente për t’i njohur dhe shijuar drejtpërdrejt lexuesi.
“Unë jam një përrua që zbret nëpër gur: varem, copëtohem, qaj, këndoj e zbres tatëpjetë, që të kridhem … në thellësi”.
“Shetita, piva duhan, adhurova hënën. Dje mbrëmanet lindi në një cep të Malit të Thatë, u ngrit ngadalë, e kuqe, e rrumbullakët si një kulaç i përcëlluar në prush. Liqeni flinte, flinte. Ndenja një copë herë buzë tij me një shok të vogëlisë: opingar. Po nuk ndenjëm shumë; bënte shumë fresk. Pra, u ngritëm dhe u kthyem në shtëpi. Hëna kish ngelur midis plepishtave, e bardhë si një hanëme, nga ato të parat, ëndërrimtaret…”.
“Ndenja një copë herë ne ura e futur brenda në liqen, ku kish një bylyk fëmijësh, që kishin hedhur grepat. Uji i kulluar tejpërtej. Mali i Thatë ish mbështjellë me qiq të artë dhe pasqyrohej i tëri poshtë në ujin pak si të përhimë e të përzierë me ar. Qetësi”.
“Mua s’më priu sivjet vendi lindor. Shumë plagë shpirtrore, shumë dhembje trupore. (S’marr frymë lirisht, më kumbojnë veshët etj.) Dje ka qenë një ditë e bukur, diell mesatar, i ëmbël, liqeni tërë dritë e gaz. Medet, sa mirë do të kish qenë sikur para se të vinja këtu, të kisha hequr qafe të gjitha vuajtjet që më mundojnë, t’i kisha hedhur në Lanë a në Shkumbin, rrugës dhe të rrinja dy tri javë i zveshur nga të gjitha. Po këto janë ëndrra si ajo e njeriut të padukshëm”.
“Para se të ngrysej shkuam në varreza, ndezëm nga një qiri, sipas zakonit të qëmoçëm, mbi varret e Babajt dhe të Nënës. Aty do të vi dhe unë të prehem, shpejt a vonë, megjithëqë do të më pëlqente më shumë të më shpinin më larg, në gështenjat, në vetmi, në vetmi të plotë (verës të kem miq ketrit, zogjt, lepujt, dimrit ujqit e dhelprat), por mendoj se është zor të shpjesh një të vdekur gjer atje larg. Dhe prapë s’heq dorë nga një mendim i tillë, që më është ngulur në trutë nga koha e birucës. Dua të prehem larg, larg. Dhe më kujtohet i mjeri Omar Kajami: “Oh, botën plot shamat sot e lashë; Nga mijëra margaritarë njëzë i dhashë; Se s’më kuptoj kjo bot’ e trashë”.
“Hëna doli, kur rrinim buzë liqenit: e madhe, e kuqe. Pastaj u zbardh e mori vrull e lundroi nëpër hapsirë. Fëmijët më bënë njëmijë e njëqind pyetje; si është hëna? Ç’ka prapa atij mali? Po në Tiranë, ka hënë tani? Është i madh ai yll? (Afërdita) Sa një shtëpi apo më i vogël? Ç’është vallë kjo harmoni kaq e përsosur? Që ku vijnë e shkojnë? Sa rrëke njerëzish kanë shkelur në këtë ranishtë dhe ku janë tani? Dhe mendja më shkon me drithma te ty, që s’guxoj t’ja përmend emrin, sepse jam tepër i vogël … hije e një grimce të një stërgrimce – tek Ay që ka shumë emra, por që është Një i vetëm dhe mbi të gjitha dyshimet e mija birucore, dua me gjithë shpirt që të jetë, të mposht dyshimet e mija dhe të prek aty ku dua të vete, atje ku thashë, ne vetmi. O Zot, Ti je, duhet të jesh, sepse pa Ty nuk prehem dot”.
“Ky libër (“Souvenirs de la Haute Albanie” të A. Degrandit) më ngjalli hidhërime të mëdha: vëllavrasje, fanatizma, urrejtje, që bluan e stërbluan jetën tonë shqiptare, na paksuan dhe ngjeshën në një cep të Ballkanit, ndonëse ne kemi qenë zotër të moçëm të një vendi të madh, shumë larg këtyre caqeve, ku jemi mbytur sot. Të huajtë na mbuall urrejtjen, na ndanë e përçanë, na bën të mos njohim veten, të mos duam veten, domosdo as vëllanë. Tani, thotë Degrandi, urrejnë njëritjetrin në çdo vilajet; greku mbjell farën e grindjes në Epir; Austria e Italia në Veri; Mali i Zi, i përkrahur nga Rusia, gjithashtu. Në krahinat e tjera, serbët, bullgarët, bile dhe rumunët, kanë dërguar njerëz për të çarë e përçarë. Një grek i moçëm me emrin Phrantzës, historian, paska thënë “shqiptarët janë populli më i lik dhe më i kot (le plus inutile) në botë”. Përfundimi? Duhen zhdukur. Kështu thotë bizantini Phrantzes. Domosdo Phrantzes është armik, është ujk dhe ka folur, shkruar dhe vepron ndofta si ujk. Po ujku njihet dhe njeriu di si të mbrohet kundër tij: me sopatë, me kopaçe. Po si të mbrohet kundër ujkut veshur me lëkurë dele? Si të mbrohet kundër atij, që flet si engjëll dhe vepron si shejtan?
Të gjitha këto i lexoj, i bluaj në mendje dhe s’më zë gjumi dhe më vjen të çmendem. Pra, sot kur po shkruaj këto rreshta, s’jam në vete”.